Ubuntuplein
van ideaal naar werkelijkheid
Een gesprek met Elske Ponten, Mária Thomas en Eric ten Hagen, door Cecilia van der Geest.
Vlakbij station Zutphen verrijst een gebouw: het Ubuntuplein. Gehelmde werkmannen op de derde verdieping gebaren druk. Iemand laveert een paneel dat per kraan wordt aangereikt. Eind 2022 worden 110 koop- en huurappartementen en 300 m2 aan bedrijfsruimten opgeleverd.
De toekomstige bewoners zijn 55-plussers met een duidelijke visie op zinvol ouder worden. Verpieteren op je oude dag? No Way! Het doel van de woongemeenschap is eenzaamheid tegengaan en van betekenis blijven voor anderen tot in de laatste levensfase. Het waren de grondgedachten van de in 2019 overleden initiatiefnemer Hugo Versteeg waarmee een van de drie oorspronkelijke initiatiefgroepen met de naam De Derde Fase in 2004 aan de slag ging. Het uiteindelijke resultaat, het Ubuntuplein, is een menselijk antwoord op het doemscenario van zonder voldoende zorg oud te moeten worden. Centraal staan onderlinge ondersteuning en (ook letterlijk) ruimte voor het continueren of oppakken van zinvolle bezigheden. Het bijzondere is, dat het project tot stand kwam vanuit de wensen en behoeften van de toekomstige bewoners, in een proces dat een sterke verbondenheid heeft gecreëerd, met het project en met elkaar.
Lange adem
Zestien jaren van brainstormen, ontwerpen en zoeken naar externe partijen, grond en geld waren er nodig, voordat de eerste schop de grond in ging. ‘Ja’, beaamt Elske (betrokken sinds 2007), ‘we hadden een lange adem nodig.’ ‘En een terriër zoals ik’, vult Eric ten Hagen aan. Hij loopt sinds 2006 als procesbegeleider zij aan zij met de initiatiefnemers. Mária Thomas sloot in 2019 aan. In ons gesprek passeren eindeloos veel namen van bouwpartijen, zorgondernemingen, potentiële financiers en geldstromen de revue. Onontkoombaar speelden ontwikkelingen in de samenleving een rol in de realisatie van het Ubuntuplein. De recessie van 2008 bijvoorbeeld gaf een plotselinge wending aan het initiatief: geïnteresseerde partijen durfden het niet meer aan en een deel van de deelnemers vertrok naar andere initiatieven. Zowel Ons Huis, Rabobank en Zorgorganisatie Sutfene trokken zich terug. Ook trends speelden een rol. Vijftien jaar geleden was de tijd nog niet rijp voor het concept van het Ubuntuplein, maar ondertussen drong het besef door dat de ouderenzorg onbetaalbaar dreigde te worden. Er moesten nieuwe woonconcepten worden ontwikkeld. Verzorgingshuizen verdwenen, ouderen werden meer en meer geacht zo lang mogelijk thuis te blijven wonen maar de functies wonen, zorg en welzijn werden veelal gescheiden Het Ubuntuplein bleek een eigentijds antwoord op de vraagstukken rond ouderen en zo kwamen nieuwe externe partijen in beeld.
Gemeenschapsvorming
Naar externe partijen toe was het proces niet altijd makkelijk. Binnen de groep toekomstige bewoners loopt het nu soepel maar ook dit proces verliep in het verleden weleens moeizaam. Er werd vaak verschillend gedacht en gewild, bijvoorbeeld over het wel of niet centraal zetten van spirituele inzichten en ontwikkeling. Door alle strijd heen heeft zich een duidelijke visie uitgekristalliseerd waarin uiteindelijk waarachtige aandacht en liefde – in wezen een hedendaagse vorm van medemenselijke spiritualiteit - een plek heeft gekregen. Al die tijd en moeite was nodig om verder te komen en altijd weer was aandacht voor ontmoeting en gemeenschapsvorming noodzakelijk. Een aantal deelnemers deed al in 2006 een biografiepracticum waarin ze elkaars levensverhaal en levensmissie leerden kennen. Anderen schoolden zich in gedragen besluitvorming, een methodiek die zorgt dat ieders visie, voorkeur en behoeften meegenomen wordt bij het nemen van een besluit. In dit proces worden mensen zichtbaar voor elkaar. Niet voor niets wordt het ook wel gemeenschapsvormende besluitvorming genoemd. Elske: ‘Met gedragen besluitvorming onderzochten we, in eerste instantie samen met een gemeenschapscoach, hoe bijvoorbeeld de indeling van het gebouw eruit gaat zien (logeerkamers, ontmoetingsruimte, tuin), hoe we de zorg naar elkaar vormgeven, welke grenzen daaraan zitten en wanneer zorgspecialismen van buitenaf nodig zijn.’ Bij elk thema krijgt een besluitgroep het mandaat om te inventariseren wat door elke deelnemer gewild wordt. Vervolgens formuleert de groep een haalbaar plan met begroting waarin de wens van de gemeenschap tot uitdrukking komt. Vele uiteenlopende ideeën voor de verbinding van de interne woonfunctie met de buitenwereld kwamen zo aan de orde, van een kinderopvang en grand café tot een uitvaartonderneming en markthal. Uiteindelijk is besloten voor ontmoetingsruimte Het Ubuntuhuis, ook krijgen diverse ondernemingen waaronder een huisartsenpraktijk en de Grondsteen, School voor initiatief en gemeenschapsvorming, een thuis in het gebouw.
‘Bovenal blijven we onderzoeken hoe we bij de kern blijven: elkaar ontmoeten in gelijkwaardigheid en hoe ieders talenten centraal blijven staan, ook wanneer je hulp nodig hebt,’ geeft Mária aan. ‘We willen nieuwsgierig blijven naar elkaar en niet in dogma’s vervallen van ‘zo hebben we het tot nu toe gedaan en zo blijven we het doen’ want dat werkt niet.’ Sowieso moet je opnieuw aan de slag als de gemeenschap verandert door de tijd, of als er nieuwe mensen bij komen. ‘Als je het samenleven niet bewust en gezamenlijk vormgeeft, gaat het vanzelf fout’, voegt Eric toe. ‘Het vraagt inzet en bereidheid om te blijven investeren in het grotere geheel.’ Elske: ‘Elke geïnteresseerde wordt uitgebreid bijgepraat en gepolst op de motivatie om hier te komen wonen. Het is belangrijk dat het past.’
Onvoorwaardelijk jezelf
Wat beweegt toekomstige bewoners eigenlijk om zich aan te sluiten bij dit initiatief? Mária motiveert haar keuze: ‘Ubuntu betekent ‘ik ben omdat wij zijn’. Ik verlangde al jong naar een spirituele gemeenschap en dit was de eerste keer dat ik voelde dat het aansloot. Spiritualiteit betekent voor mij: het gezamenlijke, het menselijke, het onvoorwaardelijk jezelf mogen zijn, ook in je latere levensfasen. In de gedragen besluitvorming probeer je open te zijn naar elkaar en wordt iedereen beluisterd. Je wordt uitgenodigd je sociale masker te laten zakken, eerlijk te zijn.’ Elske: ‘Dat is soms hartstikke eng. Het is kwetsbaar en tegelijkertijd sterk omdat je het durft. Samen creëren we een vertrouwde sfeer waarin we zonder oordeel naar elkaar luisteren en alles er mag zijn. Dat is echt een geschenk.’
Bewegen rond obstakels
In Noorderhaven vlakbij station Zutphen werd een toplocatie gevonden, daardoor stapte Woonstichting Habion in 2017 graag in en kwam de financiering rond. Het genereren van geldstromen was een flinke klus. ‘We hebben veel bedrijven benaderd’, vertelt Elske, ‘waaronder pensioenfondsen. Tegenwoordig staan deze open voor het investeren in de eigen doelgroep; jaren geleden was dit niet het geval. Ons concept vonden ze prachtig, maar het was toen nog te vroeg.’ ‘Als ik opnieuw zou beginnen’, oppert Eric, ‘zou ik beginnen met het starten van een woningcoöperatie die eigenaar wordt van het hele project met meer koopwoningen dus eigen geld en een kleiner deel externe financiering. Dat had het proces vereenvoudigd en ons meer onafhankelijkheid gegeven.’ Mária: ‘Soms hoor ik bitterheid onder deelnemers, over het traject rond de financiering en het water dat bij de wijn moest. Maar als je kijkt naar wat daaronder als onderstroom aanwezig is, dan zie je een enorm verlangen naar verbinding, naar meer menselijkheid. Dat is nog niet zo doorgedruppeld naar de beslissers zoals de gemeente en Habion, maar het is gaande.’ ‘We hebben heel veel moeten slikken en compromissen moeten sluiten rond het gebouw’, zegt Elske. ‘Dat was onvermijdelijk. Maar nu gaan we voor ons ideaal. Je ziet het aan de belangstellenden die tijdens een bijeenkomst worden gegrepen door de gesprekken die we hebben en hoe we met elkaar omgaan. Dan voelen ze: daar wil ik bij horen, daar wil ik aan meedoen.’
‘Ubuntuplein is mijn levenswerk’, zegt Eric zelf. ‘Ik heb in dit project samen met de initiatiefnemers gepionierd en ontdekt wat werkt en wat niet.’ Met deze ervaring startte hij onlangs de Stichting Ubuntuwonen Nieuwe initiatieven hoeven nu het wiel niet meer zelf uit te vinden.
Ubuntu
Nu het gebouw bijna een feit is ligt het accent op de losse eindjes, en vooral op het als groep te blijven staan voor waar het volgens hen werkelijk om draait. En vandaaruit de dialoog blijven aangaan met bijvoorbeeld de gemeente en Habion. Elske: ’In dat gesprek willen we niet tegenover elkaar staan, maar naast elkaar. Hoe je dat doet? Door steeds opnieuw te vertellen wat we zijn. Het blijft belangrijk om, als er vanuit de externe partijen nieuwe mensen aan tafel schuiven, opnieuw uit te leggen hoe het Ubuntuplein ontstaan is, hoe we de dingen doen. Onze werkwijze is anders, vernieuwend. Gebruikelijk is dat een woningcorporatie zoals Habion bepaalt en een gebouw neerzet voordat er een bewonersgroep gevormd is. Wij werken andersom: eerst het sociale gebouw en dan de stenen. Het vraagt geduld, moed, vertrouwen. Twee stappen vooruit en een achteruit.’ Mária: ‘Ik vind het boeiend dat we de confrontatie aangaan, hoe spannend het ook is, daar waar de oude cultuur nog zo heftig aanwezig is en waar de P van profit nog vaak voorop staat.’ ‘Het gedachtengoed van Ubuntu is meer bekend nu,’ voegt Eric toe, ‘ik merk dat mensen veel meer willen samenwerken. Het wordt steeds meer iets van deze tijd. En we hebben daarin iets te brengen.’
Investeren in ontmoeting
Wat heb je nodig om zo lang te pionieren richting een droom?
Mária, Elske en Eric zijn het erover eens: Blijf in contact ook als het moeilijk wordt. Met elkaar als toekomstige bewoners en met externe partijen. Pak vaker de telefoon. Zelfs zakelijke e-mails kunnen verkeerd geïnterpreteerd worden en verwarring geven. Procesbegeleiding en begeleiding van de gemeenschapsvorming zijn cruciaal. Het werven van fondsen voor de financiering van deze begeleiding is belangrijk. En blijf vertrekken vanuit de oorspronkelijke droom. Externe partijen opereren vaak vanuit geld en functionaliteit, dus je moet blijven staan voor de missie. Uiteindelijk komt dit het geheel ten goede, ook wanneer compromissen in de praktijk onvermijdelijk blijken.
Blijven investeren in ontmoeting is het devies. Mária: ‘Leer elkaar kennen.’ Elske: ‘We komen maandelijks bij elkaar in het Ubuntupracticum. Dat is goud waard. We gaan praktisch aan de slag om het Ubuntugedachtengoed vorm te geven door middel van gesprekken, creatieve werkvormen en spel, zodat iedereen erin meegroeit.’ Mária: ‘We zijn nu bezig met het thema onderlinge solidariteit want we hebben kopers en huurders, mensen met een grote portemonnee en mensen met een kleine portemonnee. De huurder woont kleiner en heeft amper bergruimte terwijl de koopwoningen veel ruimte hebben. Hoe maken we daar een menselijk verhaal van? De stenen zitten nu eenmaal waar ze zitten.’ Elske: ‘Je leert te luisteren naar een ander, om te zien naar een ander en te horen wat de ander te vertellen heeft. Dat is net zo belangrijk als wat jij ervan vindt. Het maakt eigenlijk niet uit welke achtergrond je hebt, het gaat altijd over hetzelfde: verbinding zoeken met elkaar, liefde, respect voor elkaar.’ Mária: ‘Het is een groot vertrouwen in wat sommigen noemen de geestelijke krachten, een ander noemt het weer anders. Een groot vertrouwen dat dit gewild wordt en dat ons wakker houdt om te werken vanuit liefde.’ Elske: ‘We willen allemaal gezien worden, zonder oordeel leren kijken naar een ander. Bij belangstellenden vragen we: wat kom je halen? Wat kom je brengen? Wie ben je en wat is je levensweg? Het verhaal van eenieder is belangrijk. Ken elkaar.’
Het hoogste punt
Ondertussen komt in Zutphen het hoogste punt in zicht, de vlag kan bijna uit. Dan staat er een gebouw: stenen waarbinnen zachte krachten zorgvuldig voorbereid zijn en waarin de ontmoeting tussen de bewoners verder ontwikkeld blijft worden. Dat is Ubuntu: een mens is een mens omdat er anderen zijn. De gemeenschap is er dankzij de inzet van individuen, en het individu kan er zijn dankzij de gemeenschap.
Meer weten?
- www.ubuntuplein.nl
- www.ubuntuwonen.nl
- www.degrondsteen.nl
© De Grondsteen 2024
